Οι βιταμίνες είναι τάξη οργανικών χημικών ενώσεων, απαραίτητες για την κανονική αύξηση και διατήρηση ενός ζωντανού οργανισμού, ο οποίος δεν είναι σε θέση να τις συνθέσει. Ανευρίσκονται στην τροφή των (ετερότροφων) οργανισμών, δρουν ακόμη και όταν ανευρίσκονται σε πολύ μικρές ποσότητες, ενώ δεν έχουν θερμιδική αξία. Η δράση τους έγκειται στην ρύθμιση της μεταβολικής διαδικασίας και των ενεργειακών μετατροπών που συμβαίνουν στον οργανισμό. Διακρίνονται σε δύο βασικές κατηγορίες, στις υδατοδιαλυτές και στις λιποδιαλυτές.
………
Φρούτα και λαχανικά, πηγές βιταμινών, Τα αυγά, πηγή βιταμινών, απαραίτητα στη διατροφή
Βιολογική σημασία: Οι βιταμίνες ρυθμίζουν τις διάφορες αντιδράσεις του μεταβολισμού ενώ άλλοι μεταβολίτες όπως τα λίπη, οι υδατάνθρακες και οι πρωτεΐνες χρησιμοποιούνται σαν πρώτη ύλη αυτών των αντιδράσεων. Έλλειψη βιταμίνης σταματάει τις ειδικές μεταβολικές εργασίες και μπορεί να αλλάξει τη μεταβολική ισορροπία στον οργανισμό. Οι υδατοδιαλυτές βιταμίνες συμμετέχουν στη μεταφορά ενέργειας και στο μεταβολισμό των πρωτεϊνών, των υδατανθράκων και των λιπών. Μερικές από τις λιποδιαλυτές βιταμίνες αποτελούν βασικό τμήμα των βιολογικών μεμβρανών και παίζουν σημαντικό ρόλο στη διατήρηση της λειτουργικής ακεραιότητάς τους. Ορισμένες δρουν σε γενετικό επίπεδο και ελέγχουν τη σύνθεση ορισμένων ενζύμων.
Παντελής ή μερική στέρηση μίας ή περισσότερων βιταμινών από τον οργανισμό προκαλεί διάφορες παθολογικές καταστάσεις (αβιταμίνωση ή υποβιταμίνωση), που υποχωρούν ταχύτατα με την πρόσληψη των βιταμινών που λείπουν. Πάντως σε ορισμένες περιπτώσεις παρατηρούνται διαταραχές του οργανισμού, εξαιτίας πολύ μεγάλων δόσεων βιταμινών (υπερβιταμινώσεις) που είναι αντίστοιχες με αυτές της παντελούς έλλειψης.
Υδατοδιαλυτές βιταμίνες: Περιλαμβάνουν τη βιταμίνη C και την ομάδα των βιταμινών Β. Είναι απλά μόρια που περιέχουν υδρογόνο, οξυγόνο και άνθρακα ενώ μερικά θείο, άζωτο και κοβάλτιο. Ο βαθμός διάλυσής τους στο νερό είναι διαφορετικός και αυτή η ιδιότητα επηρεάζει την απορρόφησή τους από το έντερο και στη συνέχεια την απέκκρισή τους και την αποθήκευση στους ιστούς του οργανισμού. Στην ελεύθερη μορφή τους οι υδατοδιαλυτές βιταμίνες είναι ανενεργές και ενεργοποιούνται όταν συνδεθούν ενζυμικά. Αφού σχηματιστεί ένα ενεργό συνένζυμο πρέπει να συνδεθεί με το κατάλληλο συστατικό πρωτεΐνης έτσι ώστε να μπορέσουν να πραγματοποιηθούν οι διάφορες αντιδράσεις.
Λιποδιαλυτές βιταμίνες: Οι βιταμίνες αυτές είναι διαλυτές στα λίπη και κατανέμονται σε 4 ομάδες Α, D , E και Κ. Κάθε μία από τις ομάδες αυτές έχει πολλές συγγενείς ενώσεις που έχουν να κάνουν με μία βιολογική δραστηριότητα. Οι βιταμίνες αυτές δεν προσφέρονται όλες από τροφικές πηγές και μερικές δημιουργούνται και συντίθενται από τους οργανισμούς. Η μονάδα μέτρησης των βιταμινών Α και D είναι μία διεθνής μονάδα η IU (international unit = διεθνής μονάδα) και βασίζεται σε μία καθορισμένη βιολογική δραστηριότητα. Η δραστηριότητα των βιταμινών Ε και Κ εκφράζονται σε μικρογραμμάρια (mg) όπως και στις υδατοδιαλυτές βιταμίνες.
ΒΙΤΑΜΙΝΕΣ
Είναι οργανικές ενώσεις που σε πολύ μικρές ποσότητες είναι απαραίτητες για την ανάπτυξη και την κανονική λειτουργία του οργανισμού. Οι θαυματουργές αυτές ουσίες ή δεν μπορούν να συντεθούν από τον οργανισμό ή συντίθενται, αλλά σε ανεπαρκείς ποσότητες. Για το λόγο αυτό πρέπει να λαμβάνονται με την τροφή (φαγητά και ποτά).
Οι βιταμίνες αποτελούν τον ακρογωνιαίο λίθο για τις περισσότερες διαδικασίες του μεταβολισμού. Πολλές βιοχημικές αντιδράσεις δεν θα μπορούσαν να διεξαχθούν χωρίς την παρουσία τους. Άλλες πάλι θα γίνονταν πολύ αργά και ακανόνιστα. Οι βιταμίνες είναι αναγκαίες για την αφομοίωση των πρωτεϊνών, των υδατανθράκων και των λιπών. Συντελούν στη σύνθεση των ορμονών και των ενζύμων. Ρυθμίζουν ακόμη την ανάπτυξη, ενισχύουν το αμυντικό σύστημα του οργανισμού, ενώ τέλος σημαντικός είναι ο ρόλος τους και στην καλή λειτουργία του νευρικού συστήματος.
Ποιες βιταμίνες υπάρχουν και σε πόσες ομάδες χωρίζονται;
Σήμερα είναι γνωστές 16 βιταμίνες, κάθε μια από τις οποίες έχει διαφορετική χημική δομή και εκτελεί διαφορετική εργασία στον οργανισμό.
Ανάλογα με τη διαλυτότητά τους χωρίζονται σε δύο μεγάλες ομάδες. Αυτές είναι:
Οι υδατοδιαλυτές, όπως οι βιταμίνες Β1, Β2, Β6, Β12, C, το παντοθενικό οξύ (Β5), η βιοτίνη (Η) και το φολικό οξύ (Β9). Με εξαίρεση την Β12, τυχόν πλεονάζουσα ποσότητά τους δεν αποθηκεύεται στους ιστούς, αλλά αποβάλλεται από τον οργανισμό. Παρ' όλα αυτά, η υπερβολική δοσολογία τους, κυρίως μέσω φαρμακευτικών σκευασμάτων, μπορεί να οδηγήσει σε ανεπιθύμητες παρενέργειες.
Οι λιποδιαλυτές, όπως είναι οι βιταμίνες Α, D, E, και Κ. Σε αντίθεση με τις υδατοδιαλυτές έχουν την τάση ν'αποθηκεύονται στους ιστούς και ιδιαίτερα στο ήπαρ. Έτσι τυχόν βραχυπρόθεσμη έλλειψή τους στον οργανισμό μπορεί ν'αναπληρωθεί από τη χρήση αυτών των αποθεμάτων. Τακτική υπερδοσολογία όμως, και κατά συνέπεια υπερβολική τους συγκέντρωση, έχει πολύ δυσάρεστες επιπτώσεις στην υγεία.
Πώς εξασφαλίζεται η πλήρης κάλυψη των αναγκών του οργανισμού σε βιταμίνες;
Σύμφωνα με τις σύγχρονες απόψεις της διαιτολογίας, δεν βοηθάει και πολύ το να γνωρίζουμε πόσα μιλιγκράμ από την κάθε βιταμίνη χρειαζόμαστε ημερησίως. Κύρια προϋπόθεση για την πλήρη επάρκεια του οργανισμού σε βιταμίνες είναι μια πλήρης και ισορροπημένη διατροφή. Σημαντικός παράγοντας είναι ακόμη και η κίνηση στον καθαρό αέρα, μια και ο οργανισμός χρειάζεται π.χ. για το σχηματισμό της βιταμίνης D το φως του ήλιου. Μια διατροφή πλούσια σε βιταμίνες περιλαμβάνει δημητριακά ολικής άλεσης, φρέσκα φρούτα και λαχανικά, γάλα και γαλακτοκομικά προϊόντα, ψάρια και, με μέτρο, κρέας.
Μερικές χρήσιμες υποδείξεις:
- Τρώτε σε καθημερινή βάση φρέσκα φρούτα και λαχανικά. Συνδυάζουν υψηλή περιεκτικότητα σε βιταμίνες με χαμηλή περιεκτικότητα σε θερμίδες. - Προτιμάτε εντόπια φρούτα και λαχανικά εποχής. Κατά κανόνα είναι καλύτερα ωριμασμένα και το χρονικό διάστημα που μεσολαβεί ανάμεσα στη συλλογή, τη μεταφορά και την αποθήκευσή τους, και στην κατανάλωση είναι συντομότερο. Είναι επομένως πλουσιότερα σε βιταμίνες από τα αντίστοιχα εισαγόμενα.
- Τροφές από δημητριακά ολικής άλεσης, όπως το ψωμί, τα ζυμαρικά ή το μούσλι έχουν πολύ υψηλότερη περιεκτικότητα σε βιταμίνες, ιδιαίτερα Ε, Β1, και Β6, απ' ό,τι οι αντίστοιχες τροφές μερικής άλεσης, όπως π.χ. το άσπρο ψωμί.
- Τα παραμελημένα όσπρια, όπως π.χ. τα φασόλια, οι φακές και τα ρεβύθια περιέχουν πολύτιμες βιταμίνες της σειράς Β, φολικό οξύ και βιταμίνη Ε.
- Αν βραχυπρόθεσμα δεν έχετε τη δυνατότητα να βρείτε φρέσκα λαχανικά, προτιμήστε τα κατεψυγμένα λαχανικά από τις κονσέρβες. Με την τεχνική της κατάψυξης οι βιταμίνες διατηρούνται καλύτερα απ' ό,τι με την κονσερβοποίηση.
- Αγοράζετε τα φρούτα και τα λαχανικά σε μικρές ποσότητες. Μεγάλο χρονικό διάστημα διατήρησής τους συνεπάγεται κατά κανόνα καταστροφή των βιταμινών.
- Διατηρήστε τα ευπαθή λαχανικά και φρούτα οπωσδήποτε στο ψυγείο. Αλλά και τα λιγότερο ευπαθή σε δροσερό μέρος (υπόγειο ή αποθήκη).
- Προστατέψτε τα τρόφιμα από το φως και τον αέρα. Οι υπεριώδεις ακτίνες καταστρέφουν προπαντός τη βιταμίνη Α. Το οξυγόνο προσβάλλει επίσης πολλές βιταμίνες.
- Τα φρούτα και τα λαχανικά πρέπει πρώτα να πλένονται και μετά να τεμαχίζονται και όσο περισσότερος είναι ο τεμαχισμός τους τόσο περισσότερες βιταμίνες διαλύονται από το νερό. Καλύτερα είναι να πλένονται σε στάσιμο νερό, γιατί η πίεση του τρεχούμενου νερού παρασέρνει αρκετές πολύτιμες ουσίες. Ακόμη, μερικές σταγόνες λεμόνι ή ξύδι σε τεμαχισμένα ή πολτοποιημένα φρούτα ή λαχανικά επιβραδύνουν σημαντικά την αποδόμηση της βιταμίνης C.
- Ακόμη, και αν δεν είναι πάντοτε εύκολο, η κατσαρόλα πρέπει να μένει κλειστή κατά τη διάρκεια του βρασίματος των τροφίμων. Ο ατμός που διαφεύγει συμπαρασύρει μαζί του βιταμίνες, ενώ το οξυγόνο του αέρα που εισέρχεται συμπληρώνει τη μικρή αυτή "καταστροφή".
Πώς γίνεται καλύτερα η πρόσληψη των βιταμινών;
Σημαντικότατος παράγοντας για την κατά το δυνατόν καλύτερη πρόσληψη των βιταμινών από τον οργανισμό είναι ο τρόπος διατήρησης και παρασκευής των τροφών. Οι περισσότερες βιταμίνες είναι ευπαθείς στο φως, στη θερμότητα και στο οξυγόνο. Ορισμένα λαχανικά, π.χ. το σπανάκι, οι πράσινες σαλάτες ή τα φασολάκια, αν μείνουν σε θερμοκρασία δωματίου, χάνουν μετά από μια ημέρα το 40% της περιεκτικότητάς τους σε βιταμίνη C. Μετά από δύο ημέρες, το ποσοστό αυτό απώλειας φθάνει ήδη το 80%. Το ίδιο ισχύει και για την παρασκευή τους. Δεκαπεντάλεπτη παραμονή φρούτων ή λαχανικών μέσα σε νερό έχει ως αποτέλεσμα να χάσουν 30% της περιεκτικότητάς τους σε βιταμίνες.
Υπάρχουν κίνδυνοι από την υπερβολική λήψη βιταμινών;
Η κατάχρηση βιταμινών δεν είναι απαλλαγμένη από κινδύνους, όπως ακριβώς γίνεται και με τα φάρμακα. Γιατί, εφόσον έχουν καλυφθούν οι ανάγκες του οργανισμού, η επιπλέον ποσότητα βιταμινών οδηγεί σε απρόβλεπτες και δυσάρεστες παρενέργειες. Αυτό ισχύει ιδιαίτερα για τις λιποδιαλυτές βιταμίνες που έχουν την τάση να συσσωρεύονται στους ιστούς. Εμφανίζεται τότε η λεγόμενη υπερβιταμίνωση, με συμπτώματα όπως πονοκέφαλοι, ηπατικές βλάβες, παραμόρφωση οστών, μυαλγίες κ.ά. Ιδιαίτερα η λήψη φαρμακευτικών βιταμινούχων σκευασμάτων πρέπει να συμβαδίζει με τις πραγματικές ανάγκες του οργανισμού (π.χ. όταν κάποια πάθηση έχει ως αποτέλεσμα την έλλειψη συγκεκριμένων βιταμινών), και να είναι χρονικά περιορισμένη. Ο κίνδυνος δυσάρεστων επιπτώσεων από την υπερβολική πρόσληψη βιταμινών είναι μεγαλύτερος από την υποτιθέμενη τις περισσότερες φορές έλλειψή τους, ιδιαίτερα όταν η διατροφή είναι ποικίλη και ισορροπημένη.
Πολλές βιομηχανίες τροφίμων προσφέρουν χυμούς φρούτων, αναψυκτικά, μούσλι και άλλες τροφές εμπλουτισμένες τεχνητά με επιπλέον βιταμίνες, και για το λόγο αυτό ιδιαίτερα ελκυστικές. Η κατανάλωσή τους δεν εμφανίζει κατ' αρχήν κάποιο ιδιαίτερο κίνδυνο. Πίσω, όμως, από μια πλούσια βιταμινούχα πρόσοψη κρύβονται συχνά τροφές πλούσιες σε ζάχαρη και λίπη. Θα πρέπει, λοιπόν, κατά την αγορά μαζί με την περιεκτικότητα των τροφών αυτών σε βιταμίνες να εξετάζεται και η περιεκτικότητά τους σε ζάχαρη, λίπη ή άλλες πρόσθετες ουσίες.
Ποιος είναι ο ρόλος των φαρμακευτικών βιταμινούχων σκευασμάτων; Τα τελευταία χρόνια έχουν πολλαπλασιαστεί τα φαρμακευτικά βιταμινούχα σκευάσματα με τη μορφή δισκίων ή σκόνης. Γενικά ισχύει ο ακόλουθος κανόνας: Η καλύτερη προφύλαξη από τις ασθένειες είναι μια πολύπλευρη και πλούσια σε βιταμίνες τροφή κι ένας υγιεινός τρόπος ζωής.
Υπερβιταμίνωση
…Πάντως σε ορισμένες περιπτώσεις παρατηρούνται διαταραχές του οργανισμού, εξαιτίας πολύ μεγάλων δόσεων βιταμινών (υπερβιταμινώσεις) που είναι αντίστοιχες με αυτές της παντελούς έλλειψης.… .Η υπερβολική δόση βιταμίνης Α, με ποσότητες που υπερβαίνουν τα 100.000 ΙU την ημέρα, μπορεί να έχει πολύ δυσάρεστες συνέπειες. Καθώς η βιταμίνη είναι λιποδιαλυτή, δεν αποβάλλεται από τον οργανισμό, αλλά αποθηκεύεται στο ήπαρ, όπου, τελικά, μπορεί να ανέλθει σε τοξικά επίπεδα. Τα συμπτώματα αυτής της υπερβιταμίνωσης είναι ναυτίες, ξήρανση του δέρματος, πτώση των μαλλιών, πόνος στα οστά, υπνηλία και υπερβολική κόπωση. Φαινόμενα υπερβιταμίνωσης Α είχαν παρατηρηθεί παλαιότερα σε κατοίκους της Αρκτικής, που κατανάλωναν συκώτι πολικής αρκούδας. Επίσης, υπερβιταμίνωση μπορεί να προέλθει από υπερβολική χρήση βιταμινούχων σκευασμάτων.